English version
Natur- og artsrikdom på Runde
Runde er kjent som det sørlegaste fuglefjellet i Noreg. Øya har ein uvanleg stor artsrikdom og omfattar fleire fuglefredingsområde. I 2013 fekk Runde Ramsarstatus. I tillegg til artar som storjo og havsule, hekkar det omlag 30 000 par (2022) lundefugl her. Dette er det einaste fuglefjellet sør for Træna som har lundefugl. I området utanfor Runde er det fleire viktige naturmiljø som gruntvassområde, djupe fjordar og kontinentalsokkel. Kontinentalskråninga ligg om lag 50 kilometer utanfor øya og går ned til 3000 meters djup.
Ein del eldre ståande bygningar på Runde er bygd av drivved, som var ein av øyas «herlegdomar» i historisk tid. Næringsvegen har vore knytt til fiskeri, dyrka mark og dyrehald. I dag er det 103 (2022) fastbuande på øya, og fiskeri, jordbruk og turisme er næringar knytt til fuglefjellet.
Fornminne
Det er tett mellom fornminna i Herøy kommune, og 655 enkeltminne er lista opp i Riksantikvaren sin database Askeladden. Ei rekkje av dei synlege gravhaugane og gravrøysane er frå bronsealder og jarnalder. I Herøy er det også kjent at det finns myrar som skjuler offerfunn frå yngre steinalder og bronsealder. Desse funna kan knytast til den same overgangsfasen som tufta på Runde, og viser til ei tidleg etablering av bondekultur i området, med vide kommunikasjonslinjer og bytenettverk som strakk seg så langt som til Baltikum og Sør-Skandinavia.
Hustufta
På bakgrunn av ein førespurnad i 1961, hadde ein grunneigar på Runde påvist ei mogleg hustuft. Arkeologar frå Universitetsmuseet i Bergen gjorde ei registrering det same året. Den første undersøkinga vart gjort sommaren 1972, der det vart funne jernnaglar, eldflint og fragment av kleberkar. I 2013 vart det gjort ei ny vurdering og oppmåling av heile fornminnefeltet ved Langeneset. Den endelege arkeologiske granskinga gjekk føre seg i 2016-2017.
Hustufta er i noverande form rektangulær, og måler 14,5m x 10m. Den var nedgraven i ei eldre rullesteinsstrand. Den opphavelege storleiken på tufta kan ha vore på 16m x 10m. I alt vart det gjort 539 funn på staden. Dateringane og funnmaterialet viser aktivitet og bruk i tre hovudfasar; slutten av yngre steinalder, yngre bronsealder og førromersk jarnalder.
Blant funna var det fleire reiskapar i flint som borspiss, skraparar og fragment av øydelagde slipte økser. Særleg fin er ein liten pilspiss med konkav base, som vart funne i golvlaget. Desse spissane er karakteristisk for tidleg jordbrukskultur på Vestlandet. Spor viser at det mange hundre år seinare vart grave kokegroper i tufteruinen, samt funn etter kokekar laga av asbestkeramikk og fragment etter bein og skjel.
Tufta ved Langeneset ligg strategisk til i forhold til dei rike marine ressursane som finst i havområda utanfor Runde. I utgravingane er det funne bein som tyder på at tufta har vore nytta til eit breitt spekter av fangstressursar som fisk, sel og fugl. Dette er med på å bidra til eit langt meir nyansert bilde på tidleg jordbruk og den tydinga jakt og fangst har hatt. Kanskje var buplassen ein fangststasjon knytt til ei meir ordinær jordbruksbusetjing plassert ein stad i nærområdet?
Gjenbruken av tufta i yngre bronsealder og tidleg eldre jarnalder er òg spanande. Dei to kokegropene som blei grave ned i tufta kan representera ein spesiell type anlegg, kanskje i samband med røyking eller annan prosessering av mat?
Gravrøysar
8m søraust for hustufta ligg ein gravrøys med ein bautastein i vestleg utkant. Bautasteinen er 4 m høg og endar i ein spiss. I følgje lokalbefolkninga vart bautasteinen sett opp i nyare tid, og ein er ikkje sikker på om den står på opphavleg plass. I skråninga nokre meter mot nordvest, blei det i 2013 undersøkt restar av ei delvis utrast mogleg gravrøys, utan at det blei gjort noko funn.